سید عباس حسینی داورانی/ دکترای جامعه شناسی سیاسی
پی یر بوردیو جامعه شناس منتقد و شهیر فرانسوی -که حرف هایی شنیدنی به خصوص برای جامعه ایرانی دارد- در کتاب «درباره تلویزیون و سلطه ژورنالیسم» در مقام یک سوژه منتقد، ریزبین و آزاد به نقد سلطه پنهان رسانه – به تعبیر او تلویزیون – می پردازد و به این جمله پاسخ می دهد که «آیا باید یک جامعه شناس یا اندیشمند در تلویزیون حاضر شود یا خیر؟». وی چند مسئله بسیار ساده اما مهم را پیش می کشد که همه آن ها از بین برنده آزادی و قرار دادن رسانه در مقام یک سلطه گر است که هم سانسور می کند، هم پنهان می کند، هم مباحثی دروغین را به شکلی حقیقی نشان می دهد و هم آنکه در نهایت آنچه که او خواسته است رقم می خورد و نه چیزی که مهمان برنامه در طلب آن بوده است.
این مسائل برای برنامه های گفتگومحور تلویزیون از دید بودیو شامل: محدود بودن زمان سخن گفتن؛ تحمیلی بودن موضوع سخن؛ وجود یک مجری یا کارشناس که به نام اخلاق، آداب، رسوم، عدالت یا احترام به مخاطب، فرد مدعو را مکررا به نظم می خواند، عدم تسلط بر هیچ چیز توسط مدعو و سلطه تام تلویزیون بر او و موضوع.
بوردیو این تحلیل و تبیین جامعه شناختی از تلویزیون (رسانه) را در دهه 90 میلادی و برای جامعه فرانسه شرح داده است. اما این مسئله ای فرافرانسوی و اساسا در ذات رسانه در سراسر جهان از جمله ایران است. نگاهی به برنامه های جورواجور و رنگانگ گفت و گو محور صدا و سیما از مصادیق درک سخن بوردیو است و این مسائل آنجا شدیدتر رخ نمایی می کند که مهمان برنامه اساسا منتقد و یا خارج از گفتمان مورد علاقه تلویزیون باشد.
مطابق با دیدگاه بوردیو، تلویزیون یا رسانه در مقام یک سلطه گر با ادبیاتی فاخر و محترمانه چون عدالت، نظم، احترام به مخاطب، نبود زمان و مواردی از این دست بر روح، روان و فکر مهمان چیره می شود و او را مودبانه، سانسور و پنهان می سازد. مطابق با اندیشه ژولیا کریستوا این مسئله را می توان این گونه به تحلیل نشست که اگر کارشناس نارضایتی خود را به هر گونه اعلام دارد، یا مخاطبین، تلویزیون را سرزنش کنند، رسانه سربلند از آن است و سخن بر می آورد که «ما به منتقدین و کارشناسان مخالف اجازه سخن گفتن دادیم اما او نتوانست از فرصت داده شده نهایت بهره را ببرد و سخن خود را مطابق با قواعد و قوانین پیش ببرد» (امرنمادین). اما در مقابل امرنشانه ای برای مدعو یا کارشناس یا حامیان او، تمسک به همان مسائل است؛ یعنی سلطه تلویزیون و راهبرد سانسور و حذف پنهان که خروجی خود را بتواند از آن برداشت نماید.
ویژه برنامه های صدا و سیما برای انتخابات های ریاست جمهوری از جمله میزگردها، گفت و‌گو‌ها و مناظره‌ها کاملا در این سطح قابل بررسی است. زمان بسیار کم پاسخگویی در برابر انبوه پرسش ها که پیاپی و بی وقته طرح می شود یکی از مصادیق است. تلویزیون سرش را با افتخار بالا می گیرد که: «ما برای انتخابات بسیار برنامه تدارک دیدیم و پرسش هایی که دغدغه عموم مردم است را از زبان مردم و یا کارشناسان مختلف با نگرش های گوناگون طرح کردیم و با یک ساز وکار عادلانه نامزدها را دعوت نمودیم». اما در این مسیر، کمبود بسیار وقت و نیز موضوعات تحمیلی به این معناست که نامزد انتخابات، سوژه منقاد تلویزیون است و باید در صحنه پردازی تلویزیون سخن بگوید. او هیچ اختیارعملی در این حوزه نداشته و ندارد. از این رو او مجبور است تا از وقتش استفاده نماید، پس مجبور است کلی گویی کند، و از آنجا که مجبور است پاسخ تهمت ها و یا سخنان خلاف واقع احتمالی را نیز بدهد چون زمان ندارد یا پاسخ نمی دهد؛ که در این صورت با این گزاره روبرو می شود که «فرصت دادیم اما حرفی برای گفتن نداشت»؛ یا باید فشرده چیزی را بگوید که در این صورت حق مطلب ادا نمی شود و بر حجم پرسش ها و موضع گیری ها اضافه می شود و یا مجبور است تا عصبی شود و پرخاش نماید که خود گزاره هایی متناسب با آن را ایجاد می کند.
در مناظره های میان نامزدها این وضع حادتر است. قواعدی تحت لوای عدالت و انضباط گذاشته می شود، اما این در واقع تحت لوای مدیریت کردن نامزها در جهت مطلوب است. در مناظرات انتخابات چهاردهم نامزدها باید در 4 دقیقه به تعداد بسیار زیاد پرسش تخصصی پاسخ دهند. پس نمی توانند و تنها راهبردشان جهت مدیریت صحنه آن است که هر چیز که به ذهنشان می رسد بگویند و در نهایت نیز با این روبرو شوند که: «متاسفانه نامزدها هیچ کدام برنامه ای نداشتند و کلی گویی کردند و هیچ کدام به پرسش های کاملا تخصصی پاسخ ندادند». مسئله زمان آن قدر در سلطه تلویزیون اهمیت دارد که در مناظرات انتخابات سیزدهم با مسئله قطع میکروفون روبرو بودیم و در مناظرات انتخابات چهاردهم با ذخیره نشدن زمان در صورت کمتر سخن گفتن و کم شدن زمان در صورت بیشتر سخن گفتن روبرو هستیم، تسلیم محض نامزدها به عنوان سوژه ای که باید هر چه تلویزیون می گوید را بپذیرد خواه عادلانه و روا باشد و خواه ناعادلانه و ناروا.
صحنه پردازی تلویزیون هر چه باشد، امرنشانه ای آن به تعبیر کریستوا این است که تلویزیون نه ابزار آگاهی بخشی، بلکه ابزار اعمال سلطه و قدرت است و در این میان آگاهی بخشی محلی از اعراب ندارد. و در مقام پاسخ به این، با این توجیه روبرو می شویم که تلویزیون وقت گذاشت و هزینه کرد اما نامزدها خوش ندرخشیدند. در واقع مدت زمانی که نامزدها در تلویزیون هستند تمام و کمال در اختیار آن قدرت و اسیر آن صحنه پردازی‌اند و هرگز نمی توانند «خود واقعی» خود را نشان دهند. در این میان اما سویه ملاحظات مخاطبین از عدم آگاهی بخشی برنامه به سمت نامزدها می رود و تلویزیون خود را سربلند این ماجرا می بیند در حالی که صحنه پردازی و نظام سلطه گری رسانه، خواسته یا ناخواسته عدم آگاهی بخشی را در دستور کار دارد.
به این ترتیب آنچه که در برنامه های صدا وسیما برای انتخابات چهاردهم ریاست جمهوری به ویژه مناظره های تلویزیونی را که می بینیم،در می یابیم که این برنامه ها جدای از این که برای مخاطبین هیچ جذابیت محتوایی ندارد، اساسا خالی از معنا و آگاهی بخشی است و این نه تنها موجب افزایش مشارکت و یا انتخاب صحیح مردم نمی شود، بلکه احتمالا کاهش مشارکت، عدم ترغیب قشر خاکستری و در مرتبه ای موجب موضع گیری هیجانی و یا تقابلی از سوی شهروندان در انتخابات را در پی خواهد داشت.
